REFLESAUN BA POLITIKA GUVERNU DEZEMVOLVIMENTU SEITOR MERKADURIA

Husi: Juviano”Corro” Xavier, L. eC

Pilar importante ba dezemvolvimentu ekonomia Timor Leste mak merkaduria nudar save ida ba kresimentu ekonomia entermus de seitor makro no seitor mikro, merkaduria nudar sentru transformasaun (lalu lintas) ba supply (Penawaran ) no baze demand (Permintaan)  produsaun, skill no sasan hotu-hotu ne’ebe movel husi komsumedores sira iha merkaduria. Atu Refleta fila fali ba ita nia kondisaun ekonomia iha kontekstu merkaduria ita sei persiza hadia no hamosu  buat barak iha ita nia rain tamba durante ne’e problemas lubuk ida mak ita infrenta dadauk ne’e sidauk iha solusaun ka alternativa ba kestaun ida ne’e. Esforsu guvernu hodi hamosu merkaduria nudar politika fundamental hodi aseleira ekonomia nasaun ida ne’e nian nudar responsabilidade guvernu ne’ebe komanda no jere rekursu estadu ida ne’e nian ba interese nasaun nudar prinsipiu natural iha Istadu Direitu Demokratiku nia laran. Esforsu guvernu hahu’u husi guvernu anterior to’o guvernu aktual ita konsidera nudar aksaun politika normatif iha guvernasaun nia laran ita hotu akompanha no konsidera esforsu hirak ne’e maibe iha parte lubuk ida mak sei hatudu failha liu-liu iha politika merkaduria, dezemvolvimentu seitor merkaduria durante guvernu adopta ita bele klasifika ba  tipus hat (4) mak hanesan; merkadu trabalho, merkadu komersiu merkdu Financeiro no mini merkadu. Merkadu hirak ne’e hetan failha wanhira ita hare kontekstu ri’il ekonomia povu husi aspeitu mikro katak kualidade moris ne’ebe menus husi standar moris, rendimentu perkapita ki’ik liu laiha kampo trabalho, Unemployment, sistema komersiu la garantidu negosiu ki’ik sira iha sustentabilidade, Aleinde husi seitor makro Gross Nasional produk (GNP) sei menus liu, ita infrenta defisit tamba ita nia importasaun bo’ot liu duke exsportasaun, osan barak mak halai ba estrangeirus, timor oan barak mak halai ba rai liur hanesan Irlanda no Inglatera hodi buka servisu, sistema fiskalizasaun no monitorizasaun orsamentu estadu menus liu hodi prezudika korupsaun no sistema lei balun sei fraku.  Husi kondisaun ri’il hirak ne’e  ita bele hare hodi karkula (mengukur) ezistensia politika guvernu iha merkaduria sei infrenta hela problema barak durante ne’e.

Husi parte merkadu trabalho guvernu sidauk hamosu politika propriu ba timor oan sira ne’ebe tama ona idade servisu ou kategoria prontu servisu nia indikador mak ita hare katak jovens barak mak halai ba estrangeirus hanesan Inglatera no Irlanda hodi buka servisu.

Husi parte merkadu komersiu; produtu lokal dilematis liu iha merkaduria, la iha fatin ne’ebe sufisiente ba agrikultor sira atu halo kompete iha merkadu refere, folin sasan importasaun nesesidade basiku fluktuasaun maka’as iha merkadu, negosiante ki’ik husi estrangeirus (China) domina merkadu hodi hamate komitmentu negosiante rai laran, falta fasilidades merkadu, sistema merkadu sidauk estabele propriu, la iha estratejiku orientasaun merkadu ba komunidade sira atu tau-An iha fileira merkadu komersiu ne’ebe bele potensializa negosiante sira hodi sai autor ba merkadu komersiu ne’ebe efektivu, orientadu, no progresivu aliende ida ne’e produsaun agrikula no produsaun ne’ebe mai husi skill umanu (Hasil karya) namlele iha merkadu komersiu katak asesu iha merkadu fraku.

Husi Merkadu Finançeiru ita sei infrenta problema barak husi politika fiskal ita arepende hotu katak ezekuta no aloka osan ho karakter brutalismu, sistema monitorizasaun orsamentu geral do Estadu (OGE) ho fundus bilateral husi parseirus dezemvolvimentu ba prioridade nasional hitu (7) sei hetan failansu balun, no kapasidade ezekusaun orsamentu sei problema aliende husi politika moneter ita la iha forsa atu halo kontrolasaun ba movimentu orsamentu ne’ebe sirkula iha rai laran liu-liu atu trava kuantidades orsamentu ne’ebe bo’ot iha merkadu finançeirus ou interven hodi aumenta quantidades osan iha merkadu financial ne’ebe minimu no pior liu mak kada tinan-tinan guvernu aprova orsamentu geral do estadu (OGE) osan barak liu mak halai ba estrangeirus tamba importasaun bo’ot liu duke exsportasaun kestaun ida ne’e akontense tamba ita nia produsaun rai laran sei ki’’ik liu tan ne’e difisil ba ita hodi trava orsamentu ne’ebe halai ba ema estrangeirus aliende ida ne’e trabalhadores estrangeirus barak liu iha merkadu trabalho hodi domina trabalhadores lokal sira iha parte seluk mos iha fundus bilateral ne’ebe mai husi parseirus dezemvolvimentu (doadores) husi rai liur maibe osan hirak ne’e nafatin fila ba sira nia rai tamba assesores barak mak guvernu rekruta husi rai liur no sira mai ho sira nia sistema politika rasik ne’ebe Guvernu Timor Leste la konsege influensia entaun fundus hirak ne’e absolutamente la efektivu efikasia no apropriadu ba alvo ne’ebe iha katak dezemvolvimentu nasaun ne’e nian. Ezemplu ki’ik mak hanesan China sira ajuda orsamentu ba Timor Leste hodi hari’i edifisiu bo’ot, sira uja sira nia sistema politika ekonomia rasik hanesan trabalhadores rekruta husi sira nia ema rasik, sasan konstruksaun mos lori husi sira nia rain rasik kestaun ida ne’e mos hamosu guvernu nia loyalidade ou dependensia ba sira hanesan faktus hatudu katak negosiante sira (China) mai domina ona negosiante lokal liu husi lahan bo’ot mak hanesan merkadu financial, merkadu trabalho no merkadu komersiu guvernu no’ok deit tamba guvernu berutang budi ba nasaun China tan ne’e ekonomikamente sira mak manan nafatin tamba orsamentu nafatin fila ba sira nia rain ita so manan deit edifisiu ne’ebe sira konstrui iha ita nia rai’n. Kondisaun ida ne’e mak agora akontense iha ita nian rain hodi fo’o impaktu ba merkadu finansial, merkadu trabalho no merkadu komersiu.

Politika Guvernu hari’i Mini merkadu laiha planu adekuadu ne’ebe apropriadu tamba la integradu ho aspektu sira seluk ne’ebe relevante somente responde deit situasaun konsumedores iha dalan ni’in maibe  atu garante nia efektividade no oinsa aktiva komunidade uja merkadu ne’e la iha, tuir sientifika iha sistema no kriterias balun ne’ebe sai analiza prinsipal antes hari’i merkadu, katak assuntu ne’ebe prinsipal liu atu hamosu merkadu mak persiza hare Geografikamente mini merkadu merese hari’i iha fatin ne’ebe refere, ema hira mak iha teriotriu ida ne’e nune’e hodi asesu merkadu ida ne’e (Demografia), karakteristika sosiu kultura no ekonomia ne’e oinsa, komunidade bele asesu ka lae, fatin ne’e estratejiku hodi hamosu movimentu transaksaun (permintaan dan penawaran) ka lae, kuantidades populasaun hirak mak iha ne’eba. Pra-kondisaun hirak ne’e hanesan analiza inisial hodi hamosu merkadu ida persiza hare asuntu hirak ne’e atu nune’e merkadu bele utiliza duni, no bele duni efektiva aktividades komersializasaun entre ema ne’ebe fa’an (penawaran) no ema ne’ebe hola (Permintaan) hodi alkansa kresimentu ekonomia rural iha teritoriu laran tomak hanesan deklarasaun husi Ministru Ekonomia e Dezemvolvimentu iha Distritu Suai Suco Oesilu dia 06/07/2011 liu husi TVTL katak Mini merkadu nudar parte ida hodi hasa’e ekonomia rural. Maibe realidade hatudu mai ita katak politika guvernu ba mini merkadu iha teritoriu laran tomak agora abandona hela komunidade la utiliza ne’ebe agora sai fali animal nia fatin ne’e failansu bo’ot problema ida ne’e akontense tamba guvernu laiha estudu ida klean no espesifiku ba planu estratejiku mini merkadu ida ne’e hodi analiza variavel hirak ne’ebe interdependensia ba konseitu mini merkaduria. Sujestaun ba hakerek Na’in hakarak rekomenda katak ba tinan ida ne’e guvernu liu husi Ministeriu Ekonomia e Dezemvolvimentu (MED) persiza hatu’ur politika ida ba merkadu sentral hirak ne’ebe ejiste hela iha kapital dili no kapital distritu sira ne’ebe sentru ba aktividades ekonomia sirkula karik guvernu hanoin hodi hari’i mini merkadu persiza iha estudu inisial ida antes tama ba planu konstruksaun liu-liu estudu kona ba variavel hirak ne’ebe hanesan fator determinante ba efektividades merkadu nian hanesan; kestaun geografika, kuantidades populasaun ne’ebe moris iha teritoriu ne’ebe refere, tipos komoditi hirak ne’ebe eziste iha fatin ne’ebe refere, pola hidup masyarakat liga ba sosiu kultura no ekonomia, no asesu transporte.

 Ba asuntu seluk persiza aumenta orsamentu infrastruktura liu-liu Estrada rural, be mos, elektrisidade, no ponte sira atu nune’e bele orienta dadauk produsaun agirkula komunidades nian ba merkaduria. 

IMPAKTU KOMERSIU EKONOMIA INTERNASIONAL BA TIMOR LESTE WANHIRA SAI MENBRU ASEAN

Husi; Juviano ”Corro” Xavier

Iha era dezemvolvimentu global no komersiu inter-nasaun ne’ebé avansadu iha mundo tomak nudar sai preukupasaun ba nasaun terseiru mundial hodi determina estrategia foun para kompete hodi ekilibra interese iha vantazem mutualismu kualidade komersiu klobalizasaun internasionál ne’ebe ho karakter liberalimu, liu-liu iha linha koperasaun ekonomia. Maneira hodi aseleira prosesu interasaun ekonomia ida ne’e mak hametin koperasaun regional ho objektivu kria kompetisaun saudavel no non-saudavel ho nasaun sira seluk iha komersiu merkadu mundial. Komersiu livre nudar konseitu ekonomia ne’ebé movimentu iha konseitu globalizasaun komersiu mundial entre nasaun ida ba nasaun ida (Bilateral), nasaun ida ho nasaun hotu-hotu iha mundo (Multilateral), no entre nasaun iha rejiaun (Antar kawasan). Konseitu sistema komersiu livre bele hasa’e increasing economic growth no felisidade ekonomia sosiedade wanhira nasaun implementa konseitu ekilibra iha sistema interasaun komersiu global ne’ebe ho signifikante.

Prinsipiu natural ne’ebé hatu’ur iha organizasaun ASEAN forum iha pilar tolu ne’ebé sai filosofia kada menbrus iha ASEAN forum ida ne’e mak hanesan sigurança (ASEAN Security Community), Sosial no Cultura (ASEAN Social and Culture Community) no Ekonomia (ASEAN Economic Community). Agora objektivu fundamentu husi pilar tolu ne’e mak pilar ekonomia oinsa mak bele dudu ekonomia menbrus ASEAN nian liu husi free trade (Perdangagan bebas) liu husi fileira liberalizasaun hodi hasa’e kresimentu ekonomia ASEAN nian oinsa mak aseleira prosesu CEPT-AFTA para liberaliza tarifa ba produtu iha nivel inter-regiaun ASEAN ninian hodi nune’e vizaun ASEAN 2020 bele kria sistema merkadu unidade ka livre iha ASEAN nia laran.

Integrasaun ekonomia ASEAN iha rejiaun Southeast ASIAN nudar vizaun ASEAN hodi atinzi objektivu ne’ebé determina iha tempo estabelesementu ASEAN iha 1967 . Area komersiu livre ASEAN (AFTA) signifika katak sistema komersiu ne’ebé liberta autor exportir no importir hosi inpedementu tarifa no non-tarifa ba sasan hirak ne’ebé exporta no importa entre nasaun mebrus ASEAN no parseirus wainhira kria konkordansia iha nivel implementasaun ba zona komersiu livre. Objektivu hosi konteudo konkordansia implementansaun AFTA mak atu aselera aktividades komersiu hodi atrai interese investor hosi nasaun seluk ou fora de rejiaun ASEAN ne’ebé hanaran investimentu direita estranjeiru/Foreign deirect investments-FDI ne’ebe hasa’e volume komersiu intra-rejiaun no dezemvolve mekanismu kompetizasaun produtu entre menbrus ASEAN hodi kompete no hasoru merkadu livre mundial. Prinsipiu husi vizaun implementasaun area komersiu livre ASEAN bele akomoda produtus tomak ne’ebé movementa iha rejiaun ASEAN ninian hanesan manufacture no produtu agrikultura ne’ebé bazeia ba mekanismu produtu entre nasaun menbrus ASEAN hodi reduz tarifa husi 0 - 5 % no elimina tarifa iha area merkadu livre.  

Karik introdusaun hirak ne’e atraves husi pilares, lala’ok iha organizasaun ASEAN forum nia laran no prinsipius balun ne’ebé estabelese secretariat forum ASEAN nian ida ne’e bele hanesan informasaun, matan dalan ou referensia ba Timor Leste antes foti dezisaun atu sai menbrus ba ASEAN FORUM atu labele sedu liu sai menbru ba ASEAN forum, preukupasaun husi hakerek Nai’n nian kona ba timor leste atu sai menbrus ASEAN ninian liga ba kondisaun hotu ne’ebé timor leste sei hasoru durante ne’e hanesan; husi aspeitu ekonomia sai problema bo’ot ida ba Timor Leste tamba kondisaun baziku balun ba assunto ekonomia ita sidauk prepara ho didiak hanesan sistema ekonomia Timor Leste ita sidauk determina halnusa mak ita bele hasoru ou kontrola merkadu livre (free trade) no oinsa ita bele orienta dezemvolvimentu ekonomia ho fileira ida ne’ebé klaru se wanhira ita sidauk determina ita nia sistema ekonomia ne’ebé klaru, struktura ekonomia sidauk masimu, ita nia industria extraktiva sidauk masimu, seitor produtu lokal sidauk sufisiente ba ita tamba wanhira ita tama menbru ASEAN kedizer ke ita iha ona komiditi ne’ebé ita garante ona atu lori ba merkadu internasional ka lori ba free trade atu kompete iha ne’ebá agora dadauk ita han deit mos sidauk sufisiente sata’an lori ba merkadu internasional (free trade), atu responde konsumedores komunidade ASEAN nian, Ita sidauk iha lei investimentu no kontrolasaun ne’ebé forti hanesan ita hare katak ema estranjeirus domina hela ekonomia seitor mikro iha area negosiu ki’ik sata’an ita atu tama tan menbrus ASEAN karik nasaun ne’e sei domina tomak husi ema estrangeirus, politika komersiu sidauk masimu tamba save prinsipal karakteristiku ba integrasaun ekonomia ASEAN mak hanesan; Kria merkadu mesak (Single) no baze produtu, Kompetisaun ekonomia iha nivel rejiaun, dezemvolvimentu ekonomia equitable iha rejiaun, integrasaun rejiaun iha ekonomia mundial, promosaun produtu lokal kada nasaun nian. Aleinde husi aspektu sigurança zona maritima ita sidauk kontrolu ho masimu, sigurança fronteira sidauk kontrola ho diak, Lei Human Trafic ita sidauk estabele entaun kuandu ita tama ba Merkadu livre karik nasaun ne’e sai fali lahan komersializasaun ba prostituisaun. Hare husi aspektu infrastruktura baziku atu responde kona ba aktividades movimentsaun rejiaun nian sidauk sufisiente hanesan; ita nia kondisaun aeroporti no nia manutensaun seluk, kondisaun portu iha tasi ibun ho nia manutensaun mos sidauk diak, Estrada, pontes no seluk-seluktan. Husi aspeitu rekursu Umanus ita nia komunidades sidauk hatene saida mak ASEAN FORUM, ita nia ema ne’ebe ita prepara ona atu tu’ur iha departamentu luar negri sidauk sufisiente tamba wanhira ita tama ona menbrus ASEAN FORUM ita hatu’ur departamentu inter-ministerial atu hala’o nia kna’ar iha departamentu luar negri hanesan ministeriu ekonomia, Agricultura, Industria, Komersiu, infrasturuktura, Sigurança no seluk-tan.

Kondisaun hirak ne’e sai preukupasaun ba ita wainhira ita la iha preparasaun ba kondisaun hirak ne’e, la signifika katak la aseita politika ida ne’e maibé persiza diskusaun maka’as, loke informasaun ba ema hotu atu asesu no analiza assuntu ida ne’e tamba ida ne’e assuntu nasional ne’ebé iha influensia maka’as ba soberania ekonomia estadu no povu rai ida ne’e nian mesmu ke ita iha baze legal tamba iha konstituisaun Republika Demokratika de Timor Leste (RDTL) hodi hala’o relasaun internasional iha artigu walu (8) alinea hát (4) trata asuntu ida ne’e; “Republika Demokrátika Timor Leste hala’o nafatin nia relasaun babelun espesiál no harosan ho nasaun viziñu sira liu-liu ia rejiaun laran”. Karik ita nia strategia politika fundamentu mak ne’e atu tama ASEAN forum hodi responde nesesidade obstaklu ne’ebé timor leste sei infrenta iha kontelasaun ekonomia-politika ASEAN espesialidade ba formasaun integrasaun unidade komunidade ASEAN ne’e parte positivu maibé kestaun mak ita sei iha kondisaun balun ne’ebe sidauk garante no sidauk preparadu atu sai menbru ba ASEAN ida ne’e tamba wanhira ita sai menbru ASEAN ita mos sei hola parte iha  Agreement Free Trade Area (AFTA) entaun ekonomikamente ita tengki prepara pra-kondisaun tamba ita sei involve iha Free Trade (Perdagangan Bebas). Preukupasaun ba hakerek Na’in tamba prosesu konsensus nasional la’o tiha ona parte Guvernu husi Ministeriu Estranjeiru liu husi departamentu trata asunto rejional ne’ebé trata assunto ida ne’e nia servisu la’o dadauk ona iha prosesu lubuk balun ne’ebé atinzi tiha ona maibe husi parte seluk sira la iha analiza kondisaun timor leste nian ho meius intra-sektoral mais espesifiku ba kondisaun hirak ne’ebé timor leste infrenta agora, ida fali husi parte guvernu la honestu no tau importansia tamba tuir lolos antes tama iha konsensus nasional persiza konvida ema hotu hanesan sosiedade sivil (NGO, Igreja, Akademiku Organizasaun Komunidade Nian) tamba ne’e asuntu nasional ne’ebé kuandu failha fo’o impaktu ba povu ki’ik sira, ida fali tuir lolos mos persiza sosializasaun asuntu ida ne’e ba komunidade para sira iha kunhesimentu baziku ruma saida mak ASEAN FORUM pelumenus ida ne’e hanesan informasaun baziku ba sira no persiza mos esklarese nia vantazem no dezvantazem ba povu sira persiza tengki hatene tamba ne’e importante ita atu lori nasaun hodi ba hamutuk ho nasaun seluk ne’ebé ho diferensia oi-oin hanesan diferensia politika, ekonomia, sosial kultura laos kestaun simples ida, maibé buat sira ne’e la akontense hau hanoin guvernu persiza tau matan ba preukupasaun hirak ne’e.

GOVERNU TENKE PROTEZE LABARIK SIRA NUDAR RETA GUARDA NASAUN

Husi; Juviano Xavier

 Responsavel Programa PDL no Feto iha Community Development Interest (CDI)

Depois de ukun rasik-An iha tinan 2002 governu timor leste ratifika konvensaun internasional 7 ne’ebe timor leste adopta nudar lei domestika hanesan mos ho lei inan RDTL nian iha artigu 18.⁰  ne’ebe koalia kona ba “Protesaun Labarik” iha potu 1, 2 no 3 ho kontuidu ne’ebe diferente iha pontu 1 koalia kona  ba direitu ba protesaun spesial husi familia, komunidade, no mos estadu parte, liu-liu hasoru hahalok hotu hanesan la tau-matan, diskriminasaun, violensia, operasaun, abuzus seksual, no explorasaun. Pontu dois hateten katak labarik sira hetan direitu hotu-hotu ne’ebe mundu rekonhese, hanesan direito sira-ne’ebe hakerek ona iha konvensaun internasional, ne’ebe istadu aprova no  ratifikasaun ona, No pontu trés koalia kona ba protesaun sosial. Signifika katak konstitusionalmente fo’o protesaun legal ba labarik sira iha timor leste no guvernu iha responsabilidade masimu atu uza kbi’it, mandatu no rekursu tomak nasaun nian ba interese labarik sira iha timor leste.

Politika guverno oinsa atu proteze labarik sira nia direitu atu bele moris livre iha ambiente ne’ebe justu, damen no harmonia iha familia, sosiedade le’et atu ezerse nia direitu tuir lei ne’ebe vigor iha timor leste, Bazeia ba observasaun ONG CDI  durante nee haré katak dala barak liu komponente barak ladun tau atensaun maka’as ou la tau importansia ba labarik sira nudar jerasaun ba futuru nasaun ita bele hare iha aspetu tolu ne’ebé involve labarik sira iha aktividade balun ne’ebé lei la autoriza involvimentu labarik sira maibe realidade labarik sira involve direita ne’ebé sai vitima (konflitu ho lei) hanesan aspeitu ekonomia, labarik sira ne’ebé fa’an sasan iha dal-dalan, fase kareta, (Trabalho Infantil), no pratika esplorasaun husi ema balun hasoru labarik sira, iha aspeitu kultura; labarik barak seidauk asesu ba edukasaun liu-liu labarik feto sira, inan aman ladun autoriza oan feto asesu edukasaun to’o nivel  ás, faktor ekonomia, komunidade ka Inan/Aman sidauk iha kunhesimentu kona ba lei protesaun direito labarik entaun hamosu interpretasaun kona ba direitu labarik ne’ebé ikus mai mosu volume abusu hasoru labarik aumenta ás ne’ebé mai husi familia rasik, no kondisaun eskola sidauk garante ba labarik sira hala’o sira nia aprendizazen ho seguru, iha aspeitu politika; labarik barak mak sai vitima ba konflitu interese (Conflict of Interest) ba politika partidaria. Agora dadauk partidu balun kuandu laiha militante ka simpatizantes ne’ebé nato’on komesa tula labarik sira iha kareta kamioneta bo-bo’ot atu halo kampanya ka hakilar ba ita boot sira nia partidu, iha fulan novembru 2010-Fevereiru 2011 partidu balun halo kongresu nasional, konsolidasaun, no sosializasaun aproveita tula labarik sira atu haleu sidade liu-liu iha kapital Dili.

Situasaun jeral sei indika negativu tamba sosiedade tomak sidauk iha kunhesimentu diak kona ba tratamentu ka protesaun spesial ba labarik sira hanesan Inan/aman, familia no entidades balun inklui partidus politikus sira tamba ne’e dala barak hamosu konflitu hasoru labarik sira, ami nia haré katak persiza sosializasaun nafatin ba komunidade husi kapital to’o rural ba Inan/Aman ou familia labarik sira nian, bele hatama materia protesaun direitu labarik iha kurikulum nune’e bele hanorin iha eskola pre-primaria to’o iha Pre-Secundaria, kampanya ba loron direito labarik ho meius animasaun iha nivel aldeia to’o distrital liu-liu iha area remotes, kria kampo trabalho ba adultu sira nune’e hamenus esplorasaun labarik sira nudar trabalho infantil no kapasita autoridade lokais no konselho suco atu sai pontu vokal ba labarik sira nian iha idak-idak nia suco no mos semsebiliza komunidade atu sai aktivu partisipativu iha diskusaun reguler hanesan talk show iha radio komunidades. Ida ne’e nudar planu strateziku bele responde problema sosial liu-liu ba protesaun direitu labarik tamba durante ne’e guvernu liu husi ministeriu sosial iha OPL maibe sidauk garante metas ne’ebé ita hakarak atinzi.

Ami mos husu ba partidu politika sira eleisaun besik dadaun tan ona atu labele utiliza labarik sira hanesan instrumentu massa tamba labarik sira sidauk tempo atu involve iha vida politika liu-liu tinan 16 mai kraik. Ami husu ba lideransa sira katak laos tempo ona ba ita atu moris bebeik iha ambiente ida ne’ebe la respeito lei, ambiente ne’ebe nakonu ho interese grupu ou partidaria no uza maneira ne’ebé la tuir lei ou nia dalan hodi hetan interese politika persiza tau konsiderasaun ho prinsipu ida ne’ebé nakonu ho patriotismu no nasionalismu.

 Relasiona ho kondisaun labarik iha timor leste emprinsipiu natural ba labarik sira nia kondisaun ne’ebé sensitivu liu no persiza ita hotu nia partisipasun direkta nudar faktor determinante ida ba prosesu dezemvolvimentu iha seitor investimentu ba  labarik sira iha timor leste, hanesan iha ita nia esbosu de lei justica juvinil hateten katak labarik sira ne’ebé ho idade 16 mai kraik nudar idade minoridade ne’ebe hetan protesaun espesialidade husi konvesaun lei internasional karik nune’e justu ga lae? wainhira lideransa balun sei uza nafatin labarik sira hanesan  instrumentu politika ne’ebé sempre prezudika labarik sira nia sofrementu se nune’e bebeik oinsa valorizasaun husi ukun rasik-an ida ne’e wainhira ita sei uja nafatin karakter kolonialista ne’ebé halo eksplorasaun ba labarik sira hodi interese politika no oinsa  konseptu dezenvolvimentu ekonomia sustemtabilidade wainhira ita la tau konsiderasaun ás ba labarik sira hanesan investimentu rekursu umanu iha Timor leste no reta guarda nasaun.

Protokolu lubuk ida mak istadu parte ratifika nudar baze legal ida ba Timor leste hodi dezemvolve no proteze labarik sira husi formas oi-oin, ba CDI sempre preukupa involvimentu labarik sira ho idade minoria iha partidus tamba relasiona ho kondisaun politika (Suhu politika) ne’ebe sempre iha kompetisaun oin-oin dala barak la’o ho maneira ne’ebe la saudavel no falta maturidade politika  iha kontesktu pratika ninian ne’ebé ikus mai labarik sira sai vitima ba interese ne’ebé refere. Tamba esperiensia barak iha pasadu hatudu mai ita katak partidus politiku balun dala barak hamosu konflitu oi-oin wanhira hala’o aktividades partidus nian hanesan konsolidasaun, kampanye ba eleisaun geral, no elisaun presidensial sempre involve labarik sira tan ne’e ami husu ba entidades hotu-hotu tenke proteze labarik sira tuir konvensaun internasional direitus labarik ne’ebé istadu timor leste ratifika, prinsipal liu ba ita tenke hanoin katak ratifika lei konvensaun internasional  hodi kumpri laos uza hanesan kurtina maibé tenke implementa ba ema hotu iha lei nia okos,  ami alerta dala ida tan ba istadu parte nune’e tau atensaun ba preukupasaun ida ne’e tamba istadu mak primeiro autor prinsipal hodi proteze no kuidadu labarik sira iha timor leste ho maneira lei no uza kbi’it rekursu istadu nian hodi dezenvolve labarik sira tuir konvensaun internasional direitu labarik no esbosu de lei justica juvenile tan ne’e ami alerta ba parlamento nasional no governu halo legislasaun ne’ebé diak atu fo’o espasu ba labarik sira nia liberdade, Governu liu husi ministeriu edukasaun tenke hadia merenda eskolar ba labarik escola ensino primaria sira tamba dala barak ona hahan ne’ebé uza ba merenda ladun iha nutrisaun diak.

Aleinde ida ne’e governu tenke tau orsamentu Orsamentu Geral do Estadu (OGE) ketak ida ba Komisaun Nasional Direito Labarik (KNDL) nudar orgaun especial ida atu hala’o kna’ar ho imparsialidade hodi atende labarik sira iha timor leste, Guvernu tenke hatu’ur estatuto nudar baze legal ida ba instituisaun ne’ebé trata asunto labarik (KNDL), Guvernu tengki buka dalan hodi fungsionaliza orgaun konsellu konsultativu hodi efetivu diak liutan, Guvernu tenke hatu’ur orgaun ida ne’e ho posisaun ne’ebé naturalmente independente nune’e bele serve labarik tomak iha timor leste la haré husi ideologia, partidaria, religiaun, sukuismu, rezionalismu no seluk-seluktan tamba durante ne’e naturalmente Komisaun Nasional Direitu Labarik (KNDL) iha ministeriu justica nia okos.

SISTEMA KOMERSIU NO DISTRIBUISAUN FO’OS MTCI SAI POLEMIKA SOSIAL

Iha kontekstu ekonomia frazil sempre infrenta problema ekonomia ne’ebe oioin nudar nasaun ne’ebe kategoria frazil mos, liu-liu folin nesesidade baziku ne’ebe sempre fluktuasaun iha merkaduria halo povu dada i’is tamba folin sasan ne’ebe sa’e la relevante ho kondisaun ekonomia povu ne’e infrenta. Iha Timor Leste kondisaun ri’il ne’ebe ita hasoru mak kuaze ita nia povu agrikultura sempre infrenta aihan menus tamba ita sidauk produz aihan (hare) bele sufisiente ita nia moris lor-loron no atu halo komersializasaun iha merkadu, tamba ne’e mak durante ne’e komunidade dependensia liu ba fo’os importasaun ne’ebe guvernu sosa iha Vietnam hodi responde ba nesesidade povu no nasaun ne’e nian aliende ita nia guvernu mos sidauk iha kapasidade hodi produz aihan hanesan hare hodi responde menus aihan iha timor leste, ho kestaun hirak ne’e mak guvernu hatu’un politika ida sosa fo’os iha rai liur hodi distribui ba komunidade hanesan alternativu hodi minimiza preukupasaun komunidade nian, kebijakan politika makro ida ne’e hamosu konfuzaun no insatisfasaun ba komunidade relasiona ho presu ne’ebe akontese durante ne’e.

Politika distribuisaun fo’os ne’ebe guvernu adopta ne’e aksaun normal iha kontekstu ekonomia ho fileira makro wainhira iha situasaun ruma mosu ne’ebe persiza aksaun no intervensaun husi guvernu hodi responde nesesidade povu nian bele akontense mos maibe dala barak iha implementasaun ita kestiona buat barak hanesan dadauk politika guvernu distribuisaun fo’os MTCI ne’ebe refere liu ba nia folin rasik iha kontekstu ekonomia, normalmente iha sistema tolu (3) mak hanesan sistema ekonomia sosialista, sistema ekonomia kapitalista (Free market Economic System), no sistema ekonomia Campuran ( Mixed Economic System) mudança ekonomia makro sientifikamente iha tempu grupo klasik nia konseptu halai liu ba mekanismu merkaduria katak prosesu ekonomia tomak orienta iha merkadu nia liman hodi garante ba dezemvolvimentu ekonomia nasaun nian. 

Sientista ida famozu teb-tebes iha tempo klasik ninian mak Sr. Adam Smith 1876 hakerek livru ida ho topiku “The Wealth of Nation” iha livru ne’e nia rekomenda katak papel sistema merkadu livre hanesan dalan uniku hodi regulariza lala’ok ekonomia ne’ebe efisien no efectivu liu husi invisible hand, maibe sistema ne’e to’o iha 1930-an hetan kontra maka’as husi ekonomista ida husi englatera naran Jhon Maynard Keynes 1936 liu husi livru ida ho topiku “The general Theory of Employment, Interest and Money” husi grupo Keynesian iha ninian prespektiva nia hateten katak mekanismu ba sasan sira iha merkadu (pasar barang), merkadu financial, no merkadu trabalho la garantia kresimentu ne’ebe saudavel (stabil) mesmu iha forsa atu halo fluktuasaun hodi hamosu kondisaun ne’ebe efektivu liu maibe la garante ekonomia ne’ebe justu no equilivre ho razaun hirak ne’e mak husi parte Keynesian hamosu ideias balun kona ba kondisaun hirak ne’e katak guvernu persiza intervensaun iha merkadu hodi normaliza presu ne’ebe sa’e (melonjak) kedizer ke uza sistema komando maibe ikus liu husi grupo Keynesian mos hetan kritika maka’as husi ekonomista foun iha universidade Chicago entaun ikus mai mosu sistema foun ida mak hanaran sistema ekonomia campuran (Mixed Economy System) nudar konbinasaun husi sistema ekonomia kapitalista no sistema Sosialista. Teori hirak ne’e ita uza hodi analiza ba ita nia sistema merkadu relasaun ho distribuisaun no komersializasaun fo’os MTCI ne’ebe guvernu aloka ba merkaduria.

Timor Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebe mai husi karakter ekonomia orijinal ida katak la sosialista liu no kapitalista liu tan ne’e mak sistema ekonomia ne’ebe adopta ne’e ita uza dalan klaran ka sistema ekonomia campuran (Mixed Economic System), katak iha parte ne’ebe mak guvernu bele interven (Komanda) no iha parte ne’ebe guvernu labele interven, kestaun fo’os MTCI nafatin polemika iha komunidade nia le’et ne’ebe hamosu insatisfasaun husi ita nia populasaun rasik katak Ministeriu Turismo Comersiu e Industria (MTCI)katak durante ne’e povu hakilar ba presu fo’os kuaze tinan rua resin ona maibel guvernu nafatin la konsege kria equilivre (Pemerataan) ba presu ne’ebe justu nune’e povu kbi’it laek bele asesu, tamba fo’os ne’ebe refere guvernu husik hela ba merkadu mak zere no orientasaun ida ne’e mak hamosu polemika iha merkaduria tamba tuir teoria katak kuandu iha merkadu livre relasiona ho mekanismu merkadu (Mekanisme Pasar) la interese ba mekanismu distribuisaun ne’ebe justu no equilivre bazeia ba teori ne’e katak folin fo’os MTCI as liu ne’ebe espalha iha merkadu la kria justu no equilivre ba komsumidores sira tamba monu deit ba ema balun deit ne’ebe iha osan hodi asesu fo’os MTCI  ida ne’e hatudu katak fo’os ne’e la monu ba ema hirak ne’ebe persiza teb-tebes, liga ba teoria lubuk ne’ebe temi iha leten no liga mai kondisaun no sistema ekonomia nasaun ne’e adopta kedizer guvernu tengki interven presu ne’e nune’e labele manipulasaun presu iha merkaduria kondisaun ne’ebe durante ne’e ita infrenta mak kuandu guvernu liu husi ministeriu MTCI distribui ona fo’os sempre hamosu polemika seluk iha komunidade nia le’et tamba guvernu fiar deit ema hirak ne’ebe mak hanesan autor

mekaduria (Pelaku pasar) maibe la iha mekanismu ba kontrolasaun presu ne’ebe justo no equilivre ba fo’os MTCI ne’ebe distribui iha merkaduria.

Husi sistema distribuisaun ne’ebe guvernu implementa durante ne’e hatudu inkapasidade tamba guvernu laiha planu ne’ebe garantidu prinsipiu, no la iha pendirian ne’ebe klaru kestaun ne’e ita bele hare husi mudança lubuk ne’ebe guvernu implementa ba mekanismu distribuisaun fo’os ne’e rasik hanesan fofoun MTCI fo’o fiar ba emprezarius sira, depois fo’o fali responsabilidade ba shefe suco sira no ikus liu kria posta de vende nafatin hamosu polemika maibe ikus mai Ministru Sr. Gil Alves deklara katak failansu ne’e guvernu nian, entaun saida mak guvernu no halo ona ba problema sira ne’e agora MTCI hola pozisaun dehan katak presu ne’ebe sae ba vinte dolar kada saka ne’e presu normal no standar internasional ida ne’e hatudu katak guvernu la iha planu stratejiku apropriadu antes hatu’un nia politika distribuisaun fo’os ne’e, MTCI hatene deit menkambing hitamkan ema deit hanesan Shefe do Suco, emprazarius sira pior liu mak du’un fali alfandega no husu fali konsensia ka konfiksaun husi emprezarius sira atu onestu ba aktividades ida ne’e tuir lolos laos hanesan ne’e maibe tau regra ka lei ruma hodi kesi ka regula emprezarius sira ne’ebe sai hanesan parseiro guvernu nian.

Problema presu ka folin fo’os ne’ebe as nafatin iha merkaduria (Pasar barang) tamba la iha sistema lei ne’ebe bele limita operasaun presu husi pelaku ekonomia sira (Emprezarius) nune’e labele haka’at liu padraun ka standar presu ne’ebe guvernu adopta no kntrolasaun masimu husi guvernu rasik minimu, hau hanoin durante ne’e hamosu injustiça sosial as liu iha merkaduria ita bele hare katak guvernu tau standar masimu hodi fa’an ba emprezarius sira ba fo’os 25 Kg nia presu $ 16.00  maibe emprezariu fa’an fali ba komunidade targetu ho presu masimu $ 18.00-20.00 ida ne’e presu melonjak liu no la justu katak presu husi distribuisaun fo’os ne’e fo’o lukru as liu (Signifikan) ba ema balun deit (Emprezarius Sira) maibe ba povu emjeral mak sai vitima ba politika distribuisaun fo’os ida ne’e. Prosesu tenderizasaun no hatama fo’os husi rai liur durante ne’e responsabilidade masimu husi guvernu nian emprezariu sira halo kontratu ho guvernu hodi sosa fo’os no fa’an ba merkadu bazeia ba kriaterias presu ne’ebe guvernu tau iha standar bazeia ba analiza biaya operasional husi emprezarius sira nian no analiza ba lukru ne’ebe balansu no ideal (Keuntungan yang ideal dan seimbang) atu ne’e bele garante estabilidade presu la’o normal bazeia ba kondisaun ekonomia povu nian ne’ebe karik husi parte guvernu uja hanesan referensia hodi hatu’ur presu ka folin fo’os refereTuir lolos guvernu liu husi MTCI tengki iha mekanismu strategiku alternativu hodi kontrola nafatin folin fo’os tamba guverno iha poder tomak hodi kontrola ida ne’e tamba ita nia lalaok ekonomia durante la’o ne’e tama iha kategoria sistema ekonomia campuran (Mixed Economic System) katak iha kontekstu merkadu; hanesan sasan merkaduria (pasar barang), merkadu financial (pasar uang), merkadu trabalho (pasar tenaga kerja), no lei tributaria guvernu iha power no iha poder atu halo kontrolasaun maibe realidade durante ne’la akontense tamba guvernu fiar liu emprezariu sira (pelaku ekonomi) tamba ne’e mak ikus mai hamosu polemika ba presu fo’os ne’ebe sa’e liu (melonjak).

Enjeral ba kontekstu kondisaun ekonomia ne’ebe sei minimu liu hanesan laiha merkadu trabalho, Unemployment as (Pengangguran) no rendimentu perkapita komunidade ki’ik liu sempre hamosu preukupasaun oi-oin husi komunidade tamba sira  la simu kondisaun hirak hanesan ne’e.

MTCI: SAI PATRAUN, IGREZA: SAI VENDEDOR, POVU SAI SAIDA........?

Relasiona ho Politika guvernu subsidiu fo’os MTCI durante ne’e ita bele karkula (Mengukur) kapasidade ministeriu nian durante ne’e hahu’u husi nia politika estabelesimentu  distribuisaun fo’os ho marka MCTI, sistema, no dezisaun absoluta balun ministeriu nian.  Iha esforsu no prosesu lubuk ida mak husi ministeriu ne’e adopta hanesan mekanismu distribuisaun fo’os (Mekanisme Pendistribuisian) maibe politika ida ne’e la propriu no la solidu tamba realidade hatudu mai ita katak povu nafatin hakilar halnusa mak ema hotu bele asesu subsidiu fo’os ida ne’e, presu ka folin fo’os mos sa’e nafatin la tuir standar ka padraun ne’ebe guvernu hatu’ur.

Iha kontekstu ekonomia sasan merkadu (Pasar barang) kuandu sasan hirak ne’ebe mak fasparte ba nesesidade baziku (9 bahan sembako) la balansu ka la responde komsumedores sira nia nesesidade tengki persiza intervensaun husi parte kompetente depende ba modelu sistema ekonomia ne’ebe adopta hanesan kuantidades sasan, kualidade, presu ne’ebe latuir konsumeores ka amandamen merkadu hakarak (permintaan pasar)  hanesan timor leste dadauk ne’e ita bele hare dehan katak ita nia sistema ne’e uza sistema ekonomia campuran (Mixed Economic System) ne’ebe posibiliza guvernu hodi interven merkadu wanhira iha problema ruma akontense iha merkaduria, agora problema presu ka folin MTCI ne’e kestaun merkadu tamba konsumedores (Povu) barak mak la satisfeitu ho presu ne’ebe refere problema ida ne’e ita konsidera problema normal iha kontekstu sistema merkaduria tamba hanesan merkadu livre ema hirak ne’ebe mak nudar autor merkadu (pelaku pasar) nungka iha komitmentu hodi garante justiça merkadu no kria equilivre presu (keadilan pasar dan keseimbangan harga) nune’e persiza intervensaun husi guverno nudar autor ba estabilidade ekonomia nasaun nian. Kestaun fo’os MTCI ne’e problema sosial ida ne’ebe nesesita teb-tebes hodi buka solusaun no alternativu nune’e labele kait fali ba problema seluk agora guvernu liu husi ministeriu komersiu e industria toma konta ba asunto ne’e konsidera failadu no laiha kapasidade hodi maneiza fo’os mos la iha kapasidade hodi kontrola merkaduria problema hirak ne’e ita bele hare husi mudança no prosesu lubuk ida ne’e guvernu halo durante ne’e hanesan uza emprezarius, shefe do suco, hari’i postu de vende hodi maksimiza distribuisaun fo’os bele to’o iha komunidade area rural no iha kapital ho presu ne’ebe bele asesu (harga yang di jangkau) maibe esforsu hirak ne’e la iha rezultadu no la to’o iha rohan ema hirak ne’e namkari ona tamba la fo’o vantazem diak ba politika distribuisaun fo’os ne’ebe refere.

Ba biban ida ne’e guvernu liu husi MTCI agora uza fali Igreja hanesan kilat musan hodi implementa politika distribuisaun fo’os ne’ebe durante ne’e nungka fo’o rezultadu diak ba komunidade (Konsumedores) iha teritoria laran tomak.Interogasaun bo’ot ida ba hakerek Nai’n kona ba politika MTCI nian ne’ebe dadauk oferta ona ba Igreja ita hein igreja nia “tanggapan” ba politika ida ne’e.

Iha biban ida ne’e hakerek nai’n hakarak fo’o prespektiva kona ba involvimentu Igreja nian ba politika guvernu distribuisaun fo’os ne’ebe durante ne’e hala’o liu husi MTCI, emprinsipiu naturalmente igreja desde inisiu iha ninia eksistensia iha timor leste konsidera hanesan instituisaun religiao hodi konsolida no apoiu moral ba sarani sira ne’ebe involve iha organizasaun ida ne’e no haklaken evangeilho maromak nian maibe laos sai vendedor (bisnisman) ba kualker politika ekonomia tamba ba futuru bele fo’o imajen ne’ebe la diak ba publiku no iha impaktu direkta ba igreja liu-liu ba hirarkia igreja nian ne’ebe durante ne’e ejiste no ita mos hatene katak timor leste nudar nasaun multi religiaun ne’ebe la justu wainhira guvernu fo’o responsabilidade ba religiaun katolika (Diocece) hodi sai fali autor ka postu de vende ba distribuisaun fo’os ne’ebe tuir lolos guvernu nia kompetensia           

GUVERNU NO EMPREZARIU HAMUTUK JOGA POVU LIU HUSI FOLIN FO’OS HO MARKA MTCI IHA MERKADURIA

Iha kontekstu ekonomia frazil sempre infrenta problema ekonomia ne’ebe nasaun infrenta mak folin nesesidade baziku ne’ebe sempre fluktuasaun iha merkaduria halo povu dada i’is tamba folin sasan ne’ebe sa’e la relevante ho kondisaun ekonomia povu ne’e infrenta. Iha Timor Leste kondisaun ri’il ne’ebe ita hasoru mak kuaze ita nia povu agrikultura sempre infrenta aihan menus tamba ita sidauk produz aihan (hare) bele sufisiente ita nia moris lor’loron no atu halo komersializasaun iha merkadu, tamba ne’e mak durante ne’e komunidade dependensia liu ba fo’os importasaun ne’ebe guvernu sosa iha Vietnam hodi responde ba nesesidade povu no nasaun ne’e nian aliende ita nia guvernu mos sidauk iha kapasidade hodi produz aihan hanesan hare hodi responde menus aihan iha timor leste, ho kestaun hirak ne’e mak guvernu hatu’un politika ida sosa fo’os iha rai liur hodi distribui ba komunidade hanesan alternativu hodi minimiza preukupasaun komunidade nian, kebijakan politika makro ida ne’e hamosu konfuzaun no insatisfasaun ba komunidade relasiona ho presu ne’ebe akontese durante ne’e.

Politika distribuisaun fo’os ne’ebe guvernu adopta ne’e aksaun normal iha kontekstu ekonomia ho fileira makro wainhira iha situasaun ruma mosu ne’ebe persiza aksaun no intervensaun husi guvernu hodi responde nesesidade povu nian, maibe dala barak

iha implementasaun ita kestiona buat barak hanesan dadauk politika guvernu distribuisaun fo’os MTCI ne’ebe refere liu ba nia folin rasik iha kontekstu ekonomia normalmente iha sistema tolu (3) mak hanesan sistema ekonomia sosialista, sistema ekonomia kapitalista (Free market Economic System), no sistema ekonomia Campuran ( Mixed Economic System) mudança ekonomia makro sientifikamente iha tempu grupo klasik nia konseptu halai liu ba mekanismu merkaduria katak prosesu ekonomia tomak orienta iha merkadu nia liman hodi garante ba dezemvolvimentu ekonomia nasaun nian. 

Sientista ida famozu teb-tebes iha tempo klasik ninian mak Sr. Adam Smith 1876 hakerek livru ida ho topiku “The Wealth of Nation” iha livru ne’e nia rekomenda katak papel sistema merkadu livre hanesan dalan uniku hodi regulariza lala’ok ekonomia ne’ebe efisien no efectivu liu husi invisible hand, maibe sistema ne’e to’o iha 1930-an hetan kontra maka’as husi ekonomista ida husi englatera naran Jhon Maynard Keynes 1936 liu husi livru ida ho topiku “The general Theory of Employment, Interest and Money” husi grupo Keynesian iha ninian prespektiva nia hateten katak mekanismu ba sasan sira iha merkadu (pasar barang), merkadu financial, no merkadu trabalho la garantia kresimentu ne’ebe saudavel (stabil) mesmu iha forsa atu halo fluktuasaun hodi hamosu kondisaun ne’ebe efektivu liu maibe la garantia ekonomia ne’ebe justu no equilivre ho razaun hirak ne’e mak husi parte Keynesian hamosu ideias balun kona ba kondisaun hirak ne’e katak guvernu persiza intervensaun iha merkadu hodi normaliza presu ne’ebe sa’e (melonjak) maibe ikus liu husi grupo Keynesian mos hetan kritika maka’as husi ekonomista foun iha universidade Chicago entaun ikus mai mosu sistema foun ida mak hanaran sistema ekonomia campuran (Mixed Economy System) nudar konbinasaun husi sistema ekonomia kapitalista no sistema Sosialista. Teori hirka ne’e ita uza hodi analiza ba ita nia sistema merkadu relasaun ho distribuisaun fo’os MTCI ne’ebe guvernu aloka ba merkaduria.

Timor Leste hanesan nasaun foun ida ne’ebe mai husi karakter ekonomia orijinal ida katak la sosialista liu no kapitalista liu tan ne’e mak sistema ekonomia ne’ebe adopta ne’e ita uza dalan klaran ka sistema ekonomia campuran (Mixed Economic System), kestaun fo’os MTCI nafatin polemika iha komunidade nia le’et ne’ebe hamosu insatisfasaun husi ita nia populasaun rasik katak MTCI la konsege kria equilivre (Pemerataan) ba presu ne’ebe justu.  Tamba fo’os ne’e guvernu husik hela ba merkadu mak zere no orienta ida ne’e mak hamosu polemikia iha merkaduria tamba tuir teoria katak kuandu iha merkadu livre relasiona ho mekanismu merkadu (Mekanisme Pasar) la interese ba mekanismu distribuisaun ne’ebe justu no equilivre bazeia ba teori ne’e katak folin fo’os MTCI as liu ne’ebe espalha iha merkadu la kria justu no equilivre ba komsumidores sira tamba monu deit ba ema balun deit ne’ebe iha osan hodi asesu fo’os MTCI  ida ne’e hatudu katak fo’os ne’e la monu ba ema hirak ne’ebe persiza teb-tebes, kondisaun ne’ebe durante ne’e ita infrenta mak kuandu guvernu liu husi ministeriu MTCI distribui ona fo’os sempre hamosu polemika seluk iha komunidade nia le’et tamba guvernu fiar deit ema hirak ne’ebe mak hanesan autor

mekaduria (Pelaku pasar) maibe la iha mekanismu ba kontrolasaun presu ne’ebe justo no equilivre ba fo’os MTCI ne’ebe distribui iha merkaduria.

Husi sistema distribuisaun ne’ebe guvernu implementa durante ne’e hatudu inkapasidade tamba guvernu laiha planu ne’ebe garantidu prinsipiu, no la iha pendirian ne’ebe klaru kestaun ne’e it abele hare husi mudança lubuk ne’ebe guvernu implementa ba mekanismu distribuisaun fo’os ne’e rasik hanesan fofoun MTCI fo’o fiar ba emprezarius sira, depois fo’o fali responsabilidade ba shefe suco sira no ikus liu kria posta de vende nafatin hamosu polemika ida ne’e hatudu katak guvernu la iha planu stratejiku apropriadu antes hatu’un nia politika distribuisaun fo’os ne’e, MTCI hatene deit menkambing hitamkan ema deit hanesan Shefe do Suco, emprazarius sira pior liu mak sira husu fali konsensia ka konfiksaun husi emprezarius sira atu onestu ba aktividades ida ne’e tuir lolos laos hanesan ne’e maibe tau regra ka lei ruma hodi kesi ka regula emprezarius sira ne’ebe sai hanesan parseiro guvernu nian.

Proplema presu ka folin fo’os ne’ebe as nafatin iha merkaduria (Pasar barang) tamba la iha sistema lei ne’ebe bele limita operasaun presu husi pelaku ekonomia sira (Emprezarius) nune’e labele haka’at liu padraun ka standar presu ne’ebe guvernu adopta no kntrolasaun masimu husi guvernu rasik minimu, hau hanoin durante ne’e hamosu injustiça sosial as liu iha merkaduria ita bele hare katak guvernu tau standar masimu hodi fa’an ba emprezarius sira ba fo’os 25 Kg nia presu $ 9.50 cent maibe emprezariu fa’an fali ba komunidade targetu ho presu masimu $ 13.00 ida ne’e presu melonjak liu no la justu liu katak oportunidade hodi distribuisaun fo’os ne’e fo’o lukru ne’ebe as liu (Signifikan) ba ema balun deit (Emprezarius Sira) hatudu momos katak ida ne’e manipulasaun pressu folin fo’os MTCI ne’ebe fo’o lukru maka’as ba emprezarius sira prosesu hatama fo’os husi rai liur ne’ebe durante ne’e resposabilidade masimu husi guvernu nian emprezariu sira halo kontratu ho guvernu hodi sosa fo’o fa’an ba merkadu bazeia ba kriaterias presu ne’ebe guvernu tau iha standar bazeia ba analiza biaya operasional husi emprezarius sira nian no analiza ba lukru ne’ebe balansu no ideal (Kekuntungan yang ideal dan seimbang) atu ne’e bele ganrante stabilidade presu la’o normal bazeia ba kondisaun ekonomia povu nian ne’ebe karik husi parte guvernu uja hanesan referensia hodi hatu’ur presu ka folin fo’os refere.

  Tuir lolos guvernu liu husi MTCI tengki iha mekanismu strategiku alternativu hodi kontrola nafatin folin fo’os tamba guverno iha poder tomak hodi kontrola ida ne’e tamba ita nia sistema ekonomia ne’ebe ita adopta agora ne’e uja sistema ekonomia campuran (Mixed Economic System) katak iha kontekstu merkadu; hanesan sasan merkaduria (pasar barang), merkadu financial (pasar uang), merkadu trabalho (pasar tenaga kerja), guvernu iha power atu halo kontrolasaun maibe realidade durante ne’la akontense tamba guvernu fiar liu emprezariu sira (pelaku ekonomi) tamba ne’e mak ikus mai hamosu polemika ba presu fo’os ne’ebe sa’e liu (melonjak).

Enjeral ba kontekstu kondisaun ekonomia ne’ebe sei minimu liu hanesan laiha merkadu trabalho, Unemployment as (Pengangguran) no rendimentu perkapita

Estoria mitologia Danau Ira lalaro (versaun Fata luku)

Ratan eme-emerana naen ”Ira Lalaro” ia lata uni ineit “Lon-Ina” lata uni tu hala kaulisa moko apa unu hiane ratan eme-emerana nae ia ma’ar lauhana a hia lata ait ula ma’ar lauhana em nita a’aca’a la’an rahukani (100 orang) ita ne’e, ratan iwina’e tawar pala halafai tutuanam mica paim emhin lauhana acanate nanipo ratan iwina’e lata ia hama (Hali hu’un bo’ot) un nanal lafain  iulumuha nanate hama ia pupul naen papanen isin naum i ara mucu papane hama ia akam hama i apapaipinu nanip hama (Hali hu’un bo’ot)  ia nana otoe, nana nana ine ia “Lorasa”( samea nia naran) i lohain tana uara ukani hala (1 meter) lakuware nar arapou va’an horu vale fata hara-fatahara moko-mokora laan i ara ua cicirai hama (Hali hu’un bo’ot) ia tali momo nanip aitan moko-moko ra la’an cicirai ukani wari molu-molu, nana ”Lorasa” (Samea nia naran) vari eme kuru mucumohe ta una, muahara-muahara laa ete ara naen cicirai vari eme tempo unu nae caupiti, navarana nolololoere hai horu cuaren ta’a nere niamari ina hinta i mocor tavar ulumuha naen vari titil molu? ina it fai hinta moko-mokora ta hai nau sai? waci iwi unu na’e tawar horu cuaren hai alaulaune tawar ete hama iwi haim kaparneceremu.

Waci unu na’e tawar moko-mokor horu la’an em nana orine la’an hama(Hali hu’un bo’ot)  ara naen cicirai ma’ar lauhana lata iwi polu-polu hit, hikari, coro hu’uten laan hama ara mini peleren nana lorasa hire tawa malu pemau ana unpe, nanip akam ali rata nana ia hai malusuke maun an ula moko-mokor ali me nanip lata ocava ere maluvahen hit, coro, hikare nana (Samea) nau lama-lama, loki-loki em horu laku nau papake ica ileura pohen nau una, ma’ar lau hana lata polu-polu ica hai nau tali rau-rau ere sikir,  faure nau aleu leu lere  (halo festa) tawar navare ia evenen em emer pela’an ia tawar i mocora cicirai o hai masu cicirai tawar akam hai ara-arahe i hinta tawar ta hai nica rau-rau ere iwihin leu-leure (Feste), tawar i leu-leu fain tua to naum namai lata ere i toutour ere hura mau apu tua tutu. Ratu-Paca (Klan) ere nau lafane maun tawar i tua te’ene/leu-leule na pemaun apu ica rau-rau ere hinua. Mua ocavar ere a lasa-lasar fain ma’ar lauhana comau ere mucu ceru tuam ufane, macenum ufane, nauwara leura em ufane tour sikire, vaure, nenehapa, rata lolo, nololo cicirain lafan kapa-kaparit tavar fai ere nar nita apu tua tututu ica rau-rau.

            Muaharan karune va’ane aca un lata mucu kokotem em evaan ca’a “Kokore kore Lon ira apa cau” (Kokorekore la kleur tan be’e sae ona no fatin ne’e sei mout Manu nia lian) ali vanat an cicirai na’e ia rata lezia val lafai un iwinanate ma’ar lait un ho ical namira mokor ecen horupe ia kelun akam la’an toru apu horu cicirai nau ken le hia taya tere rata-rata aca alehe kokote ma’ar lait a hin cal afu eca tere acita’a har teperetu tawar aca kokotina nere wari hinua “teperere afa aca kokotana nere wari tini ait aca koko tina ia muha jene” (Imi nonok lai ita rona manu nia lian lai tamba manu nia lian ne’e oin seluk fali) iwi’it akam ali rata aca alehe kokote nar ivi ta’a iviit ma’ar laita ma’arafu leu-leulere hai na kulen aca kokotina haim acita’a nanip ma’ar nau nuku keluhen akan ma’ar lait iluku-lukun nauwari nau pai firike, tavar ma’ar laiti ali na nekule ahar napa niki nau ta’a “A taya nar nau taya tapa napa niki nau ta’a po ura tin sikiren leu-leulen ica rau-rau” (Hakarak toba!toba deit ba lalika koalia arbiru husi ami tebedai babadok hodi kontenti) iwi’it ma’ar lai ta tawar ihini liaren em evaan ca’an “inar iwi’it hai raupo ita kois ninam aci ere” (Mak ne’e deit depois mak imi hare saida mak akontense)

 Akam ali rata ma’ar laita le’e ke’erim aracuale ira hai napa nate puhu kafi ina alim ara lili ene ira hai napa canem hai rokote ma’ar laita arahen hin cal afu ecatere nar hin kaisala poko vaite omoken heleren hai la’an lalu apahiane akam siarata ira mua cau wele mucu hai malu cua-cualen lata hai polu tour ere tain sikire waure, leu-lelere tainta arahen hai e’e vahe, lolor akam rata lata ia nau niticane lata iwi i ma’ar lau hana ere ia nau sai un akam tana ali tali mohe ira nau uku eme taim ma’ar lait ho ical eca tere iwi nau hala lauhe nar touri tain lata-lata naen mau ere iwi’it ica lau horo.

 Ratan ali wana iwinae it faitu Ratu-Paca (Klan) ere iwinaen lafane tawarit ele ivina’en maluvahe akam umunoro, tupa na veriren maluvahe iviit i ratu ne ”Laitupa”, etehia cuaren malu wahe iwiit ahar ”Tara Wei”, pala sipa mica wahe iviit ahar i ratu ne ”Masipani”Ratan ivinaen mau ehirohe ia akam lata haini nanip ait em liare hai laan Ira ina lafai ineit “Ira-lalaro” afa naunuku navare luku-luku niit afi cal afur ratan em ura-ura cenen ta’a ahar ira-ina Ira lalaro ia ira ina ”Papa” (Bé matan ida iha Lospalos) na’e it la’an ufate nana Lorasa (Samea) tavar uca ia ilani’it Ira ina Papa (Bé matan ida iha Lospalos) i totoni’i.