Importansia Koperativa ba Dezemvolvimentu Comunitariu no Movimento Copeativa iha Timor-Leste

Ko’operativa iha papel importante nudar pilar ida husi dezemvolvimentu ekonomia iha nasaun ida nia laran, hanesan Timor Leste nudar nasaun ida foin ukun-An iha era klobalizasaun nia laran hasoru hela dezafiu oi-oin tamba dinamiku movimentu dezemvolvimentu ekonomia ne’ebe mosu kompetisaun no la saudavel tan ne’e tengki ezizi nasaun foun ida ne’e hodi hamosu strategia, modelu oi-oin hodi nune’e bele minimiza dezafiu hirak ne’ebe mak nasaun ida ne’e infrenta.

Seitor koperativa nudar sistema ki’ik oan ida ne’ebe asimila iha fileira economia nia laran hahú husi lala’ok, estoria no movimento mundial ne’ebe mosu ho espontanidade ideia ko’operativa ne’ebe sistematiku no ideoloziku ideia koperativa ne’e hodi responde situasaun ekonomia ne’ebe ema ida-idak hasoru, grupu ne’ebe ho rekursu ki’ik labele halo kompetisaun ho situasaun ekonomia ne’ebe kompetatif iha merkadu rai laran no merkadu Internasional iha kontekstu dinamiku klobalizasaun nia laran.

Hakerek Nai’n hakarak fo’o razaun kona ba argumentu ida ne’e katak “Ko’operativa nudar sistema ida” ho difinizaun katak nudar metodu ou estrategia hodi hetan objektivu.  Definizaun ida ne’e ita lori hodi haré ba ko’operativa ne’e rasik katak ko’operativa nudar metodu, modelu, ne’ebe estratejiku hodi responde nesesidade ekonomia urjente, ideia ko’operativa ne’e mosu tamba impaktu husi revolusaun industria ne’ebe mosu iha Inglatera iha sekulu XVIII katak hamosu inspirasaun ida ba “Movimento Ko’operativa Mundial”, hahú husi ne’eba kedas ema hotu konsidera ko’operativa nudar aimorik ida hodi kura problema ekonomia  mundial ba sira ne’ebe ho ekonomia ki’ik, haré husi mudança ekonomia mundial ne’ebe sempre la’o ho kompetisaun no la saudavel ho sira ne’ebe ekonomia ki’ik no sira ne’ebe ekonomia bo’ot hamosu reaksaun ba ema hotu liu-liu ba sira ne’ebe ekonomia ki’ik hodi konsentra liu iha seitor ko’operativa hodi muda sira nia kondisaun ekonomia ne’ebe sira infrenta, estrategia ne’e korektivu no mais apropriadu ba sira ne’ebe mak ho ekonomia ki’ik.

Tamba ne’e Timor Leste buka estrategia ida ne’ebe adekuadu hodi dezemvolve sustemtabilidade ekonomia komunitariu mak hanesan meius ida hodi aseleira dezemvolvimentu komunitariu tamba modelu ida ne’e kuaze nasaun hotu-hotu adopta hodi minimiza kestaun ekonomia rai laran no dezemvolvimentu komunitariu liu-liu nasaun sira kategoria terçeiro Mundial, ba timor leste konsidera koperativa importante tebes hodi tau importansia no toma aksaun tamba konseptu ida ne’e hetan legalidade no lezitimidade husi komponentes tomak iha rai ida ne’e tamba pilar ida ne’e hatu’ur ona iha konstituisaun RDTL artigu 138 fo’o garantia ba dezemvolvimentu ita nia koperativa.

Estadu Timor Leste liu husi Guvernu Fretelin no Guvernu AMP kria oi-oin ko’operativa iha timor laran tomak hahú husi Nasional to’o iha area rural (Remotes) konsidera pilar ida ne’e, maibe nia impaktu ba sustemtabilidade dezemvolvimento ekonomia komunitariu sei sai nafatin interogasaun bo’ot ida ba ita hotu tamba hetan failansu barak liu-liu sai interogasaun ba Organizasaun Movimento Estudatnes Fakuldade Ekonomia Timor Leste (MEFE-TL), tuir ami nia prespektiva katak dezemvolvimento nivel komunitariu sei minimu teb-tebes ho ida ne’e difisil ba ita atu hateten kresimentu dezemvolvimentu ekonomia nasional tamba wainhira dezemvolvimentu ekonomia ho fileira makro ne’e sa’e tamba sa’e mos husi dezemvolvimento ekonomia nivel komunitariu ho fileira mikro tuir ekonomikamente katak povu nia ekonomia sa’e mak foin bele hatene katak kresimentu ekonomia to’o iha ne’ebe ou sa’e ba pursentu hira.

Agora haré realidade iha teritoria Timor laran tomak liu-liu area rural (Romotes) dezemvolvimentu ekonomia komunitariu “Statis” la la’o, komunidade nivel suco, Aldeia la organizadu Adminitrasaun suco ladun fungsiona, konhesimentu autoridade lokal minimu atu halo dezenhu ka planu dezemvolvimentu ekonomia komunitariu, rekursu hirak ne’ebe iha suco, aldeia sub-Distrito ladun utiliza ho diak ida ne’e mak kuandu ita husik bebeik povu nia moris mak nafatin hela deit, agora realiadde emjeral sai dezafiu bo’ot durante ne’e mak hanesan: Rekursu Umanu, ne’e importante tamba grupo koperativa, institusional sira, liderança komunitariu ladun iha kualidade, kapasidade no abilidade atu jere ko’operativa ne’e persiza atu hadia hikas, hodi nune’e kapasidade atu jere organizasaun ko’operativa bele efisiente no efectivu liu. Tamba ne’e mak ko’operativa hirak ne’ebe guvernu hari’i no komunidade rasik tengki mate iha dalan klaran, segundu pontu kona ba kapasidade institusional ida ne’e bele haré husi sikun diferente: falta regulamentu internal iha ko’operativa internal ba grupu ko’operativa sira, valor institusional husi guvernu ka instituisaun kompetente ba ko’operativa sira sei minimu liu, tantu husi menbru ko’operativa rasik sidauk efektivu tamba mekanismu atu kontribui ba sira nia ko’operativa rasik ladun iha partisipasaun tamba laiha regulador ambiente ne’ebe klaru, ikus liu ba terçeiru pontu kona ba kapital; ko’operativa hirak ne’be mak hari’i husi guvernu no grupu komunidade rasik persiza finançeiru ne’ebe nato’on hodi ajuda ko’operativa kikoan sira ne’ebe sei persiza kontribuisaun husi parte kompetente.

Hakerek Nai’n hakarak produz hanoin balun sobre alternativas ou metode hodi hasa’e kresimentu ekonomia komunitariu, atu hateten katak seitor ko’operativa hanesan meius apropriadu hodi responde lala’ok dezemvolvimentu ekonomia komunitariu ne’ebe sei minimu teb-tebes, dala barak ona Guvernu implementa ona ko’operativa iha teritoria Timor laran tomak liu  husi ministeriu dezemvolvimentu ekonomia Instituisaun IADE durante fo’o fornesimentu ba komunidade liu-liu kapasitasaun ou treinamentu kona ba sustemtabilidade ko’operativa oinsa utiliza rekursus hirak ne’ebe iha hanesan: Rekursu humanu, Finançeiru, produsaun (Hasil-hasil Bumi), material no seluk-seluktan.

Depois de implementasaun treinamentu, kapasitasaun hirak ne’e la iha kontinuasaun ho planu aksaun de implementasaun programa husi komunidade rasik tamba falta de akompahamentu ou monitorizasaun husi guvernu tamba ne’e laiha sustemtabilidade ba hirak ne’ebe guvernu fornese ona hanesan formasaun ka kapasitasaun  hodi dezemvolve sustemtabilidade ko’operativa iha futuru.

Tuir lolos monitorizasaun la’o depois de implementasaun ko’operativa inklui treinamentus hirak ne’ebe fo’o ba grupu ko’operativa tomak iha timor leste monitorizasaun importante ba guvernu hodi hatene komunidade ka grupu hirak ne’ebe iha interese hodi dezemvolve seitor ko’operativa atu nune’e ita bele hatene katak failansu, dezafiu komunidade nian no saida mak ita persiza kontribui hodi konsolida  ou bele mos haluan seitor ko’operativa ida ne’e hodi garantia sustemtabilidade dezemvolvimento komunitariu, suporta finança, material, fasilita treinamentu tan no buka hatene difikuldades internal ko’operativa ne’ebe sira hari’i.

Hau hanoin ida ne’e parte dalan ida mos atu dezemvolve seitor ko’operativa iha futuru, hakerek nai’n hakarak hateten sai frakezas husi parte guvernu nian liu-liu husi ministeriu kompetente ba programa dezemvolvimentu seitor ko’operativa iha Timor Leste, katak wainhira forma koperativa no treinamentu hirak ne’ebe fo’o laiha cross chek katak depois de fo’o treinamentu ba ko’operativas sira la iha programa kontinuasaun ba ko’operativa refere, ida ne’e hanesan ita “soe batar ba manu “ hili ka la hili ne’e kestaun imi nian ida mak problema bo’ot no defisil ba ita atu halo formulasaun ou analizasaun kona ba mudança seitor ko’operativa iha futuru.

Maioria povu Timor Leste nia vida iha agrikultura ne’e katak sira sei la ses husi ko’operativa, no komunidade barak liu mak ho vida negosiu liu husi bisnis, forma grupo ko’operativa atraves ho sira nia kbi’it rekursus ne’ebe iha ida fali mos guvernu tengki haré seitor integradu sira hanesan seitor infrasktrutura, elektricidade hodi fasilita tipu produsaun ne’ebe grupu ko’operativa produz hodi lori ba merkadu no orientasaun produsaun ba merkaduria bele sufisiente hodi nune’e bele responde nesesidades komsumedores. Koalia kona ba dezemvolvimentu komunitariu sei la ses husi seitores ko’operativa ne’ebe bele hakbi’it komunidade ka grupu negosiu sira hodi moris mesak mos bele responde rasik sira nia ekonomia no sira nia bisnis ida ne’e nudar  dalan hodi formula dezemvolvimentu komunitariu.